Sieciowa wersja Nowej Dekady Literackiej

Kontekst drugi to recepcja myśli Brzozowskiego – jej zmienne dzieje, towarzyszące rozwojowi myśli krytycznej i całej nowoczesnej, polskiej refleksji humanistycznej. Trudno w tym miejscu pokusić się o choćby jej pobieżne syntetyczne ujęcie, ale wydaje się, że w drugiej połowie XX wieku przebiegała ona mniej więcej tak: od prac skupionych na rekonstrukcji i interpretacji poglądów pisarza (dla tej fazy badań nad Brzozowskim znamienne są prace między innymi Andrzeja Walickiego, wspomniana książka Mencwela, rozprawy Bronisława Baczki czy Andrzeja Wernera), przez badania nad budową dyskursu Brzozowskiego, reprezentowane głównie przez Michała Głowińskiego (Wielka parataksa. O budowie dyskursu w „Legendzie Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego) oraz Ryszarda Nycza (rozdział 4. Języka modernizmu, czyli Wywoływanie świata. Zadania krytyki i sztuki w pisarstwie filozoficznym Stanisława Brzozowskiego), aż po intensywne zainteresowanie Brzozowskim na początku XXI wieku, które sytuuje jego twórczość zwłaszcza w kontekście współczesnych sporów ideowych oraz w intelektualnym milieu europejskiej myśli XX wieku. Omawiana tu książka Mencwela wydaje się charakterystyczna dla tej ostatniej fazy rozważań nad Brzozowskim: wpisuje go w europejską (zwłaszcza środkowoeuropejską, spóźnioną w stosunku do zachodniej) nowoczesność oraz ukazuje jako postać skupiającą myślenie Polaków o sobie na początku XX wieku, czyli właśnie na progu nowoczesnego przełomu. Wyróżnia się natomiast ambicjami syntetycznymi, próbą dania całościowego obrazu piśmiennictwa Brzozowskiego i jego twórczej osobowości, kontekstów, z których wyrastają, zjawisk, dla których są charakterystyczne.

Tu chciałem skupić się przede wszystkim na tym, jak jest zrobiona książka Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX. Jak już wspomniałem, wydaje się ona w dużym stopniu kontynuacją wcześniejszych badań jej autora (uderza już nawet podobieństwo tytułów: Stanisław Brzozowski. Kształtowanie myśli krytycznej oraz Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX), znacznie ją jednak rozwija i dopełnia. W książce z 1976 roku Mencwel twierdził, że biografia Brzozowskiego, obejmująca różne aspekty jego intelektualnej aktywności, byłaby ideałem pracy krytycznej o tym pisarzu; w pracy z roku 2014 zamiary te zrealizował. Już pobieżny rzut oka na konstrukcję książki pokazuje, że ma ona charakter właśnie szeroko pojętej opowieści biograficznej, ukazującej dojrzewanie i kształtowanie się twórczej osobowości pisarza. Owa biograficzność ma jednak co najmniej trzy wymiary. Po pierwsze, dotyczy indywidualnego bios – losów jednostki wybitnej, nieprzeciętnej, jej życiowych perypetii, dylematów, w które się wikłała, myśli (czy też „pomyśleń”, jak się gdzieś wyraża autor), którymi żyła. „Staram się go zrozumieć w jego niepowtarzalnej jedyności” – tak brzmi jedno z ostatnich zdań książki, dobrze – w swej stanowczości i prostocie – streszczające ten aspekt pracy Mencwela nad biografią Brzozowskiego. Duża rola w tej pracy przypada próbom przybliżenia nie tylko przełomowego wydarzenia, jakim był proces pisarza, ale ważnej dla kształtowania się duchowości Brzozowskiego jego gimnazjalnej młodości; a nawet nieco tajemniczemu, przemilczanemu, a obrosłemu mitami dzieciństwu; a także wpływowi rodziny, potraktowanemu z punktu widzenia psychoanalizy w jej kulturowych odmianach.

Osobowość jest jednak faktem społecznym i kulturowym, co Mencwel podkreśla, odróżniając tę kategorię od naturalistycznie rozumianego pojęcia osobnik oraz od funkcjonującego głównie w kategoriach religijnych pojęcia osoby. Życie i losy Brzozowskiego są więc charakterystyczne dla całego jego pokolenia; dla tradycji, z których ono wyrastało, czyli mentalnie przedrozbiorowego jeszcze polskiego dworu, ulegającego stopniowej fizycznej zagładzie i społecznej oraz kulturowej deprecjacji; także dla środowiska, z którego się zasadniczo to pokolenie wywodziło, czyli „wysadzonych z siodła” – zdeklasowanych rodzin ziemiańskich, przenoszących się ze wsi do miast; ale i dla lektur, które czytało – pozytywistów, wielkich pisarzy rosyjskich XIX wieku; wreszcie dla dylematów, przed którym ono stawało – kryzys darwinowski, sytuacja na ziemiach polskich pod koniec XIX wieku i cała, szeroko pojęta kulturowa atmosfera tamtych czasów.

Bios Brzozowskiego nie zamyka się jednak ani w porządku indywidualnym, niepowtarzalnym, ani nawet w porządku pokoleniowym, lecz sięga porządku, który można by określić jako zarazem wspólnotowy i kulturowy. Życie Brzozowskiego i jego sprawa dzieją się bowiem „w czasie przełomowym dla nowoczesnej historii Polski” (s. 79), porównywalnym – jak pisze Mencwel – z przemianami zachodzącymi w Polsce w latach 1939–1956 oraz po roku 1990, czyli w kontekście znacznie szerszym niż generacyjny, ponieważ obejmującym zasadnicze przemiany, które ukształtowały społeczeństwo polskie i obowiązujące w nim wzory kultury na cały wiek XX. Dzieje losu Brzozowskiego to więc dzieje nowoczesności polskiej, nowoczesności Europy Środkowej (s. 19), wreszcie – nowoczesności w ogóle, którą to perspektywę wprowadza i mocnym rysem zaznacza początkowy ekskurs o Marku Twainie. Biografia Brzozowskiego, którą spisuje Mencwel, byłaby więc najbliższa – gdyby sięgnąć po terminy używane i spopularyzowane przez Haydena White’a – narracji synekdochicznej, czyli takiej, w której to, co jednostkowe, ukazane jest jako charakterystyczna część pewnej większej całości i vice versa: to, co uniwersalne, odbija się w sposób szczególnie wyrazisty w tym, co indywidualne.

Książka Mencwela jest – choć to określenie może brzmieć dziwnie w odniesieniu do książki naukowej – lekturą wciągającą, niekiedy mocno wciągającą, co jest zasługą pisarskich talentów jej autora, różnorodnych technik narracyjnych i gatunkowych, które wykorzystuje w swej książce. Sam pewnie najchętniej przyznałby (co zresztą czyni), że pisze autobiograficzny esej, w jego opowieści można też jednak odnaleźć elementy rodzinnej i pokoleniowej sagi, powieści (raczej realistycznej niż modernistycznej), Bildungsroman. Narrator książki Mencwela kreśli szeroką panoramę historyczną opowiadanych wydarzeń, ale też pochyla się nad „drobinami czasu”, drobnymi, pozornie nieważnymi czy nieznaczącymi faktami i zdarzeniami; opisuje zjawiska społeczne, a więc typowe, lecz również skupia się na duchowości jednostki; używa precyzyjnych analitycznych narzędzi badacza; równie chętnie jak do zdyskursywizowanej wiedzy odwołuje się jednak do wyobraźni, którą traktuje jako równorzędny sposób poznania ciekawiących go człowieka i świata („chciałbym zobaczyć ten Niemirów”, s. 168–169). By odwołać się do malarskich przenośni – Mencwel rysuje zarazem grubą kreską, ale i szkicuje delikatnym pociągnięciem piórka. Myślę, że ta jedność postawy (badacza, ukazującego procesy społeczne oraz kulturowe odbijające się indywidualnej twórczości myślicielskiej, oraz narratora, zmieniającego punkt widzenia z panoramicznego na jednostkowy) jest w dużej mierze rezultatem przyjęcia perspektywy historii idei (zarówno w wersji Arthura O. Lovejoya, którą Mencwel akceptuje, choć z pewnym krytycznym dystansem, jak i tej reprezentowanej przez badaczy warszawskich), która ukazuje ścisły splot doktryn, teorii, koncepcji z codziennymi, życiowymi praktykami, czy też – jak powiada sam Mencwel – z „powszedniością praktykowaną”. Ta nieco „zakurzona” i nieczęsto dziś przywołana perspektywa badawcza, jaką jest historia idei okazuje się, po pewnym skutecznym „liftingu” – owocna i zaskakująco bliska antropologizującym tendencjom dzisiejszej humanistyki.