1.
Jak z perspektywy prowadzonej przez Pana/Panią instytucji ocenia Pan/Pani przemiany ostatnich trzech dekad na polu literatury?
Fundacja Miasto Literatury jest organizacją pozarządową, która powstała w 2013 roku – roku dla literackiego Krakowa ważnego, bo właśnie wtedy, po kilku latach starań został on włączony do sieci Miast Kreatywnych UNESCO w dziedzinie literatury. Dla Fundacji to punkt odniesienia, moment, w którym zdefiniowane zostały misja i cele organizacji rozpoczynającej swoją działalność. Nie jest to jednak jedyny punkt referencyjny dla członków Fundacji, którzy na długo przedtem byli w różny sposób zaangażowani w budowanie kulturalnej i literackiej marki Krakowa, co pozwala na szersze, niż to obejmujące ostatnie siedem lat działalności, spojrzenie na pole literatury. Co więcej, działania Fundacji często wykraczają poza granice miasta, budując relacje i współpracę z organizacjami, instytucjami i twórcami w Polsce i zagranicą, co jeszcze bardziej poszerza perspektywę.
Trzy dekady zmian politycznych, ekonomicznych i społecznych widoczne są również w złożonym ekosystemie świata literackiego. Upadające i nowo powstające wydawnictwa, wysyp festiwali i wydarzeń literackich, całkowita zmiana modeli finansowych i organizacyjnych w kulturze, rozwiązania prawne w zakresie ochrony własności intelektualnej, zmiany świadomości i oczekiwań czytelników i odbiorców wydarzeń literackich – na naszych oczach powstał zupełnie nowy obieg życia kulturalnego. W jego otwartości i różnorodności było wystarczająco dużo miejsca dla inicjatyw oddolnych, dla pasjonatów, którzy z miłości do książek chcieli współtworzyć literackie życie w mieście. Kawiarnie literackie, księgarnie kameralne, grupy nieformalne i często efemeryczne oraz organizacje pozarządowe wyrastały jak grzyby po deszczu równolegle z poważnymi instytucjami, które realizowały strategie miejskie w zakresie wspierania i rozwoju kultury. Fundacja Miasto Literatury również powstała z pasji, a dzięki otwartości Instytutu Książki, Miasta Kraków i KBF-u na współpracę i współdzielenie się odpowiedzialnością za pole literackie w mieście w 2013 roku została współorganizatorem Festiwalu Miłosza – jednocześnie międzynarodowego i krakowskiego festiwalu poezji. Na przestrzeni ostatnich 7 lat Festiwal Miłosza stał się poligonem doświadczeń, polem poszukiwań i eksperymentu – w dwóch komplementarnych wymiarach: pokazując ważne miejsce polskiej poezji w literaturze międzynarodowej i stając się żywym ośrodkiem kultury, dzięki któremu światowa poezja dociera do wielopokoleniowego, zróżnicowanego grona odbiorców.
Festiwal wspiera ideę aktywnego uczestnictwa w kulturze, upowszechniając praktyki czytelnicze i podkreślając rolę literatury w codziennym życiu przez promocję najciekawszych zjawisk literackich w oparciu o diagnozę współczesnej kultury i wiedzę o zmieniających się potrzebach czytelników, dla których angażuje nowe media i nowoczesne technologie. Co roku stawiamy sobie w gronie organizatorów pytania o to, czym festiwal ma być, jak nie popaść w rutynę, jak budować nowe relacje z odbiorcami i wzmacniać te istniejące. Jak najlepiej możemy wypełniać naszą kulturotwórczą misję, spełniać rolę integrującą i odpowiadać na najważniejsze i najbardziej aktualne problemy. To nieustanne zadawanie sobie pytań o nasze wybory i wpływ, jaki wywieramy na środowisko literackie, wspólnotę czytelniczą, jak uczymy, wspieramy, bawimy, jest dla mnie znakiem czasu i bliskości z tymi, dla których i z którymi chcemy przez festiwal wchodzić w dialog. Z perspektywy naszej organizacji Festiwal, w swojej esencji, jest wielowymiarowym spotkaniem – twórców z publicznością, publiczności z żywą kulturą, ale także spotkaniem wielu ludzi we wzajemnym przeżyciu, rozmowie, refleksji. W ten sposób przyczynia się do budowania świadomego, wrażliwego społeczeństwa i jest to wartość nie do przecenienia.
Z punktu widzenia organizacji pozarządowej najważniejsze dla naszej działalności jest właściwie nieograniczone pole możliwości działania, którego marginesy zarysowuje tylko nasza kreatywność i zasoby finansowe. W pierwszym aspekcie same za siebie mówią nasze projekty, dla których zawsze literatura stanowi punkt wyjścia. Z tego miejsca prowadzą nas już tylko ścieżki pozyskiwania środków na realizację działań i budowania współpracy – twórczej i organizacyjnej. Budowane skrupulatnie przez wiele lat doświadczenie w zdobywaniu grantów i relacje z innymi organizacjami i instytucjami kultury doprowadziły do realizacji kilku tysięcy wydarzeń w naszym portfolio: kolejnych edycji Festiwalu Miłosza, Dni Tranströmerowskich, Konkursu Młodej Poezji, całorocznych projektów wsparcia księgarń kameralnych Krakowskie Księgarnie na Medal, Międzynarodowego Konkursu na Krój Pisma Szymborska, cyklu słuchowisk, spektakli teatralnych, koncertów jazzowo-poetyckich, warsztatów pisania – żeby wymienić te najważniejsze. To dowodzi, że w literackim Krakowie jest olbrzymi potencjał, wielki kapitał kreatywny i ludzki, a uwolnienie tego potencjału postrzegam jako największą wartość ostatnich trzech dekad.
2.
Co dzisiaj stanowi największe wyzwanie dla literackiego Krakowa?
Odpowiadając na to pytanie z perspektywy początku 2021 roku nie da się uciec od kontekstu funkcjonowania w warunkach pandemii i minimalizowania jej negatywnych efektów. W najbliższej perspektywie czasowej największym wyzwaniem dla literackiego Krakowa będzie jego przetrwanie w krytycznych warunkach, któremu musi towarzyszyć budowanie odporności długoterminowej na wypadek podobnych kryzysów. Jest to jednocześnie szansa na pogłębioną refleksję nad reorientacją kierunków i sposobów działania, modeli organizacji, finansowania i panujących relacji w literackim uniwersum. Wśród poważniejszych wyzwań widzę budowanie prawdziwie partnerskich relacji pomiędzy dużymi graczami a mniejszymi aktorami – we wzajemnym poszanowaniu swojej odmienności i uznaniu wartości, jaką te różnice wnoszą do współpracy; rozwijanie relacji z odbiorcami wydarzeń literackich tak, by stawali się współtwórcami doświadczenia; budowanie połączeń w zatomizowanych środowiskach literackich i last but not least nacisk na edukację kulturalną – w zakresie literatury, krytyki i przekładu, by książki znalazły się na należnym im miejscu w życiu mieszkańców Krakowa.
3.
Jaką rolę i miejsce na mapie kulturalnej kraju i świata w roku 2050 odgrywać będzie Kraków?
Znajdujemy się w momencie przełomowym dla całego sektora kultury, który – tak dotkliwie naznaczony przez wybuch pandemii w 2020 roku – będzie podlegał zmianom, przekształceniom, redefinicjom, odciskając piętno na wszystkich jego polach, w tym literackim. Kraków od lat szczyci się statusem kulturalnej stolicy Polski i dokłada wszelkich starań, by ten tytuł utrzymać. Bogactwo i różnorodność wydarzeń kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym, liczba instytucji, organizacji i nieformalnych grup artystycznych oraz szczególna atmosfera miasta, które żyje kulturą, nie tylko przyciąga twórców wszelkich dziedzin, którzy chcą tu żyć i tworzyć. Na literackiej mapie Polski Kraków cieszy się wysoką pozycją związaną z kapitałem kulturowym, na który składają się historyczne dziedzictwo i tradycje literackie, żywe środowiska twórcze i akademickie, znaczące festiwale, różnorodne i wielodyscyplinarne wydarzenia popularyzujące i promujące literaturę, szereg podmiotów działających w polu literatury, wydawnictwa, media literackie, kameralne księgarnie, antykwariaty i biblioteki. Ta koncentracja tradycji, twórców, instytucji i wydarzeń związanych z literaturą nie tylko zapewnia Krakowowi wysoką rangę na ogólnopolskiej scenie literackiej, ale została doceniona na arenie międzynarodowej właśnie w postaci tytułu Miasta Literatury UNESCO. Sam tytuł stanowi prestiżowe wyróżnienie, ale jest równocześnie zobowiązaniem do pielęgnowania dziedzictwa i jednocześnie do otwierania literackiego pola na nowe aktywności, które pozwolą utrzymywać twórczy krwioobieg i budować relacje z nowymi odbiorcami. Od połączonych wysiłków wszystkich aktorów pola literackiego w tych sferach – dbania o zachowanie bogatych tradycji literackich i wprowadzania współczesnych, innowacyjnych trendów – będzie zależała żywotność i adekwatność literackiego uniwersum Krakowa.
Wszelkie próby prognozowania roli Krakowa na mapie Polski i świata w kolejnych trzech dekadach w kontekście trwającej pandemii i trudnych do przewidzenia jej skutków w aspekcie społecznym, ekonomicznym i politycznym, obarczone są wysokim ryzykiem błędu i opatrzyć je należy deklaracją wysokiej ostrożności. Dostrzec należy jednak wartość w samym snuciu możliwych scenariuszy przyszłości, bo w procesie przede wszystkim nadajemy kształt marzeniom, analizujemy trendy, czynniki zmian i ryzyka, a to pozwala nam być lepiej przygotowanym na to, co przyniesie przyszłość. Dziś możemy być pewni, że pandemia dotkliwie naznaczy ekosystem literacki, poczynając od niejednokrotnie dramatycznej sytuacji życiowej wielu twórców, dla których spotkania z publicznością stanowiły istotne źródło dochodu, przez upadające księgarnie kameralne i zamykające działalność niszowe wydawnictwa. Wiele odwołanych imprez literackich może nie powrócić do kalendarza, musimy się również liczyć z tym, że niektóre organizacje pozarządowe nie przetrwają długotrwałego zatrzymania swojej działalności. W tych czarnych scenariuszach pojawia się jednak kilka promyków nadziei i jej upatruję w koalicji między czytelnikami a pisarzami, poetami i tłumaczami. Ci pierwsi potrzebują literatury jak nigdy dotąd – by zrozumieć, oswoić i nadać znaczenie swoim doświadczeniom, ci drudzy – odpowiednie dadzą rzeczy słowo. I jedni i drudzy potrzebują siebie nawzajem. Wierzę, że Kraków będzie kolebką nowych opowieści, które tu zostaną napisane, opowiedziane, omówione, wydane, przetłumaczone i poniesione dalej.
Olga Brzezińska – Prezeska Fundacji Miasto Literatury, Dyrektor Programowa Festiwalu Miłosza i Dni Tranströmerowskich. Menedżerka i promotorka kultury, wykładowczyni akademicka, publicystka, absolwentka Leadership Academy for Poland, laureatka Stypendium Twórczego Miasta Krakowa w dziedzinie zarządzania i wspierania kadr kultury.
Pomysłodawczyni, współtwórczyni i producentka wydarzeń literackich, muzycznych, teatralnych oraz programów edukacyjnych. Współtworzy wielodyscyplinarne projekty kulturalne, m.in. Festiwal Miłosza – najważniejszy międzynarodowy festiwal poetycki w Polsce, Dni Tranströmerowskie – festiwal literacko-muzyczny organizowany w dwóch miastach kreatywnych UNESCO – Krakowie i Katowicach, pionierski program wsparcia działalności kulturalnej w księgarniach stacjonarnych Krakowskie Księgarnie na Medal, prowadzony przez Fundację Miasto Literatury od 2016 r. Członkini zespołów przygotowujących strategie dla kultury na poziomie regionalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym.